Sacrum in civitas : wybrane zagadnienia

Authors:

• Beata Malinowska-Petelenz

Abstract

Wielkie historyczne świątynie: katedry, kaplice i kościoły stanowią dziś jeden z symboli starego kontynentu i tworzą jego dziedzictwo kulturowe. W ciągu wieków to właśnie kościoły były źródłem inspiracji dla artystów wielu dziedzin sztuki: architektury, rzeźby i malarstwa, muzyki i literatury. Do dziś są świadectwem nie tylko wiary, ale i tworzą archetypy piękna, kreujące poczucie estetyki, ładu i harmonii. Współczesne świątynie, znacznie mniejsze i skromniejsze, nie konkurują z urodą historycznych kościołów - ich sacrum budowane jest przy użyciu innych środków: nie poprzez monumentalizm, gabaryt i rozbudowany detal, ale raczej oszczędność i prostotę kształtu. Z kolei rewolucyjne zmiany w duszpasterskim nastawieniu Kościoła po Soborze, w szczególności zaś odnowa liturgii, zaowocowały mnogością form i rozwiązań przestrzennych w architekturze sakralnej, niespotykaną w żadnej innej epoce. Tematem niniejszej pracy jest obiekt sakralny w europejskim pejzażu kulturowym - ze szczególnym uwzględnieniem jego aspektów kompozycyjnych w strukturach urbanistycznych, a także w skali wnętrz krajobrazowych oraz w skali architektonicznej. Przedmiotem badań są obiekty sakralne – świątynie chrześcijańskie wyznania rzymskokatolickiego, a także kilka przykładów protestanckich - ich miejsce w zachodnioeuropejskiej przestrzeni kulturowej i rola w kompozycji miejskiego układu urbanistycznego. Przeanalizowano także zagadnienia związane z ciągłością tradycyjnego języka form w kształtowaniu architektury współczesnych kościołów chrześcijańskich. Głównym celem badawczym pracy jest próba prześledzenia, analizy i opisu zmian formy budowli sakralnych - kościołów chrześcijańskich - oraz ich funkcjonowania w strukturach krajobrazowo-urbanistycznych, na terenie krajów Europy Zachodniej i Środkowej w okresie powojennym, ze szczególnym uwzględnieniem okresu ostatnich 20 lat czyli 1995 – 2015. Praca jest próbą stworzenia łącznika pomiędzy uwarunkowaniami przestrzennymi, kompozycyjnymi i formalnymi obiektu sakralnego w szerokim kontekście - krajobrazowym, urbanistycznym i architektonicznym - a współczesną interpretacją kanonów ustalonych i wypracowanych przez stulecia. Tego typu wieloaspektowy komentarz zjawisk zachodzących we współczesnej architekturze sakralnej wydaje się niezbędny i ma kluczowe znaczenie dla rozwoju tej dyscypliny. Wyselekcjonowano i przeanalizowano od strony kompozycyjnej 21 przykładów budowli sakralnych i przyporządkowano je do zróżnicowanych typologicznie struktur urbanistycznych współczesnych miast europejskich, a następnie podjęto próbę analizy problemów i zagadnień związanych z poszukiwaniem archetypów we współczesnej architekturze sakralnej, o istocie których decyduje symbolika przypisywana poszczególnym elementom występującym w obiektach kultu religijnego w tradycji chrześcijańskiej. Skoncentrowano się na kilku najważniejszych elementach, których istnienie decyduje o postrzeganiu budowli jako sakralnej w kontekście miasta, takich jak: odpowiednia lokalizacja, dominacja, akcentowanie granic i strefy wejściowej oraz roli narracyjnej drogi i środka, czyli głównych paradygmatów typologii historycznych kościołów. Dla jasności wywodu dodatkowo posłużono się przykładami znanymi z historii architektury, z uwzględnieniem sztandarowych realizacji powstałych w wieku XX. W podsumowaniu przedstawiono kilka myśli na temat posoborowej wolności twórczej, która przełożyła się na pluralistyczny kształt powojennej architektury sakralnej, a także postrzegania jej przez odbiorców, jej krytyki i niezrozumienia oraz przyczyn niechęci do nowych form. Następnie poruszono problemy przewartościowań, które nastąpiły w zeszłym stuleciu i poskutkowały koniecznością nowego odczytania pojęć sacrum i profanum, które współcześnie utraciły swoją dotychczasową wyrazistość. Podkreślono, iż w wyniku zderzenia dogmatycznie rozumianej stałości z nowoczesną kulturą, nauką, myślą i interpretacją świata, a także tempem i zmianą trybu życia, pojawia się silna potrzeba budowania idących z duchem czasu nowych miejsc kultu, reinterpretujących tradycyjną myśl ideologiczną, skromnych wizualnie, pozbawionych w swym dekorze intensywnej ekspresji. Na podstawie naszkicowanego w pracy tła historyczno-kulturowego, analizy aspektów kompozycyjnych wybranych przykładów obiektów sakralnych we współczesnych strukturach miast europejskich a także przeglądu bieżących kierunków w kształtowaniu kościołów chrześcijańskich w miastach Europy Zachodniej wraz z próbą współczesnej interpretacji kanonów ustalonych i wypracowanych przez stulecia – przedstawiono autorskie wnioski i konkluzje. W podsumowaniu podkreślono, iż znacząca wartość zaprezentowanych, nowych realizacji sakralnych opiera się m.in. na czytelności symbolicznego wymiaru ich architektury, jednocześnie dalekiej od dosłowności. Według autorki prostota pozbawiona ideologii, będąca elementem konstytutywnym sacrum uniwersalnego – jest istotnym i być może jedynym elementem możliwego do zaakceptowania modelu świątyni w wielokulturowej Europie.